กุมภวาปีมีฐานะเป็นเมือง จะจัดตั้งขึ้นเมื่อใดไม่ปรากฏหลักฐานแน่ชัด แต่จากตำนานพื้นเมือง เรื่อง"ผาแดงนาไอ่" เมืองกุมภวาปีมีมาตั้งแต่สมัยขอมยังมีอำนาจอยู่ในดินแดนนี้ มีเชื่อเดิมว่า "ชทีตานคร" หรือ "เพตานคร" ปกครองโดยพญานาคที่ปลอมตัวขึ้นมาดูความงามของนางไอ่คำบุตรีพญาขอม และถูกฆ่ากินในร่างกระรอกเผือก เหล่าพญานาคโกรธแค้น ผาแดงรักนางไอ่คำพานางขึ้นม้าชื่อสามหลักหนี พญานาคไล่ตามฆ่าจนบ้านเมืองล่มจมลงกลายเป็นหนองน้ำขนาดใหญ่ เรียกว่า หนองหาน พื้นดินที่ยังคงเหลือปรากฏหลักฐานอยู่มี พันดอน ดอนเงิน ดอนแก้ว ห้วยสามพาก
พ.ศ. 8 พระธาตุพนมสร้างเสร็จพระเณรและผู้สูงอายุบอกเล่าไว้ว่า คณะพระอรหันต์เดินทางไปนมัสการพระธุาตุพนมจะอาศัยล่องเรือไปทางน้ำปาวสู่จังหวัดกาฬสินธุ์ พระธาตุบ้านเดียม พระธาตุดอนแก้ว วัดเก่า เกาะเกตุ พระธาตุหนองหมัดบ้านนาเพ็ญ พระธาตุหล่มกลางปอศรีธาตุ ล้านเป็นหลักฐานนักโบราณคดี.....